حضرت فاطمه معصومه ـ علیها السلام ـ دختر امام موسی بن جعفر الکاظم و خواهر امام علی بن موسی الرضا و عمه امام محمد تقی الجواد ـ علیهم آلاف تحیه و السلام ـ است.

مادر امام رضا ـ علیه السلام ـ و حضرت فاطمه معصومه ـ علیها السلام ـ نجمه خاتون است، این بانو فقط این دو فرزند بزرگوار را داشته است و هر دوی آنها با حضور خود در سرزمین اهلبیت (ایران) سبب پیشرفت و تعالی معنوی و فرهنگی شده اند.

فضایل حضرت فاطمه معصومه ـ علیها السلام ـ وقتی روشن می شود که پیوند آن بزرگوار با علم معلوم گردد. علم و دانش این بانوی گرامی اسلام بیش از آن است که در معرض شناخت ما قرار گرفته است. جایگاه علم در دین مبین اسلام بسیار خطیر است. خداوند متعال علم و دانش را از الطاف خاص و ویژه خود به پیامبران و دانشمندان قرار داده درک و دریافت وحی و ابلاغ آن را با علم عجین کرده است. برای پی بردن به فضیلت و مقام والای حضرت معصومه ـ علیها السلام ـ و اینکه چرا و چگونه بوده است که آن بانوی کریمه در بین دیگر امامزادگان از برتری و جلالت شأن ویژه برخوردار بوده است در این خصوص کافی است به فضایل و ویژگی های علمی آن بانوی گرامی پی ببریم. پیوند بین علم و معنویت است که به انسان جاودانگی می بخشد چون علم از صفات الهی است و از تجلیات بزرگ خداوند است و همین تجلی بزرگ است که آدم را مسجود ملائکه قرار داده.۱

درباره امتیازات و ویژگی های همه پیامبران علم برجستگی خاص و یک مأموریت ویژه است، پیامبران به همان میزان که مأمور به انذار بوده اند، مأمور به تعلیم نیز بوده اند، انذار و تزکیه مقدمه علم است. تعلیم مردم و علم محوری و حمایت از دانش یکی از ماموریت های بزرگ انبیای الهی است. هر جا علم و دانش رونق داشته فرهنگ و تمدن در دامن آن جوانه زده است اگر گذشته تاریخ بشریت و تمدن ها را مورد بازشناسی قرار دهیم. مهد تمدن های بزرگ انسانی در نقطه ای از جهان قرار دارد که پیامبران بزرگ الهی از آن برخاسته اند. علم و تمدن از محل زیستن انبیاء به جاهای دیگر رسیده است.

در دین اسلام علم و عالم از جایگاه بی نظیر برخوردار است. نگاه قرآن و سیره معصومان به علم نیز مؤید جایگاه رفیع علم است. امتیاز و ویژگی بزرگ حضرت معصومه ـ علیها السلام ـ پیوند آن حضرت با علم است. تأکید ائمه به زیارت و پاداش بزرگ زیارت آن حضرت،۲ همه از این جهت است که مکانت علمی حضرت برای دیگران روشن شود.

پیوند آن بانوی گرامی با علم و فضیلت است که مدفن آن حضرت سبب پیدایش یک شهر بزرگ معنوی در مرکز ایران گردیده و پس از حضور آن حضرت در این شهر و واقع شدن مزارش، علم اهل بیت در این شهر جوانه زده و روز به روز رشد یافته است. محدثان بزرگ در این شهر برخاسته و علوم اهلبیت را رواج داده اند، و آثار علمی بزرگ پدید آورده و تمدن اسلامی را رونق بخشیده اند.

پس از حضور حضرت معصومه ـ علیها السلام ـ در شهر قم به عنوان یک شهر بزرگ علمی مورد توجه قرار گرفت، و به تدریج این شهر تبدیل به مرکزی در علم گردید که برای خود سبک خاص داشت.

برخورداری حضرت معصومه ـ علیها السلام ـ از برجستگی علمی و نیز با حضورش در قم، روح بزرگ علمی از مدینه به ایران مهاجرت کرد همان سان که با حضور برادرش در خراسان علم از مدینه غروب کرد و در ایران طلوع نموده، امام رضا ـ علیه السلام ـ به منزله خورشید از مدینه غروب و در شرق ایران طلوع کرد، علم الهی نیز با آن حضرت در خراسان طلوع کرد، که پس از حضور آن حضرت خراسان هم از جهت تمدنی روز به روز در پیشرفت بود هم از لحاظ علمی و رویش عالمان کم نظیر تاریخ، که در بلاغت و هنر نوشتن سرآمدان تمام روزگار در جهان اسلام شده اند، بسیاری از دانشمندان بلیغ و زبردست در این منطقه پرورش یافته اند، نفس قدسی امام و جلسات علمی و مناظرات با دانشمندان فضای خراسان را علمی کرد و عالمان و فقیهان بزرگ اسلام از اهل سنت و شیعه از این دیار برخاستند، همین پیوند و قرابت علمی در حضرت معصومه ـ علیها السلام ـ نیز وجود داشت چنان که نقل شده جمعی از شیعیان به مدینه آمدند تا به محضر امام برسند و سئوالات خود را جواب بگیرند، حضرت حضور نداشت، مراجعه کنندگان که سؤال علمی داشتند می خواستند از در خانه حضرت با یأس و ناامیدی و اندوه برگردند اما حضرت معصومه ـ علیها السلام ـ که هنوز به سن بلوغ نرسیده بودند آنها را از اندوه رها کرد و تمام سئوال های آنان را پاسخ داد. شیعیان مدینه را ترک و در بیرون شهر با امام روبرو شدند و پاسخ های حضرت معصومه ـ علیها السلام ـ را به آن حضرت نشان دادند و امام با دیدن دستخط و پاسخ های دخترش اظهار شعف و شادی نمود و فرمود «فداها ابوها» پدرش فدای چنین دختری باد.۳

این پیوند با علم و دانش، با روح ملکوتی حضرت معصومه ـ علیها السلام ـ به شهر قم منتقل شد و فقاهت را در شهر قم به اوج رشد خود رسانید، حکمت و سرّ برتری حضرت معصومه به سایر امامزادگان را باید با ادراک شهودی و باطنی تفسیر کرد. حیات انسانیت با علم است و علم حیاتی مرگ ناپذیر است، علم همیشه زنده است و مایه حیات جوامع انسانی است از این رو شهرهایی که مدفن و مزار اهلبیت در آن قرار گرفت چون شمع همیشه روشن، مرکزیت علمی را مختص خود کرده اند، در حالی که قبرستان های فراوانی در دنیا وجود دارد که هرگز بوی علم از آنها به مشام نمی رسد بلکه بوی ویرانی و اندوه از آنها مشام انسان را از حیات ناامید می کند، اما مزار اهلبیت، مرکز نشر علوم شده است، تفاوت قبر آنها با دیگران در این است چنان که در زیارت جامعه می خوانیم «قبورکم فی القبور» قبرهای شما در میان قبرهاست اما با این تفاوت که از آنها زندگی رضایت و معنویت به جامعه الهام می شود این ویژگی از پیوند علم با این خاندان حکایت دارد. برتری حضرت معصومه ـ علیها السلام ـ از این قرابت و پیوند حکایت دارد که مدفنش مرکز نشر علوم گردیده و علم از کوفه و نجف و مدینه غروب کرده و در شهر مقدس قم سر برآورده است.

این مرکزیت علمی در اخبار اهلبیت نیز منعکس شده۴ که حکمت آن بعدها روشن شده و روند تاریخ علمی به خوبی نشان می دهد که پس از رحلت حضرت معصومه ـ علیها السلام ـ در قم این شهر مرکز ثقل علمی شد بی حکمت نیست که بزرگترین فلاسفه و حکمای جهان افرادی چون ملاصدرای شیرازی بهترین آثار علمی خود را در مجاورت و با استعانت از این بانوی بزرگ می نویسد.۵ حال و هوای شهر قم مملو از رویش علمی است و این فرصت بی نظیر در هیچ نقطه جهان با این امنیت میسر نبوده است، چون معصومه بانوی علم و فضایل است.

یکی دیگر از علل برتری بانوی فضیلت و کریمه اهلبیت نسبت به سایر امامزادگان تقوای زهرا گونه آن حضرت است.

بانوی فضیلت ها چونان مادرش در تقوی و پاکدامنی در عصر خود در میان بانوان نظیر نداشته، اگر چه اطلاعات زیادی از زندگی آن حضرت در مدینه در منابع دیرین وجود ندارد اما با اینکه آن حضرت در جوانی در شهر قم رحلت نموده و در مدت کمی که در شهر قم، اقامت کرد محل عبادت مخصوصی داشت، که اکنون مزار عابدان و مؤمنان در شهر قم و محلی است که الهام بخش و منعکس کننده اوصاف و سیره عبادی حضرت معصومه ـ علیها السلام ـ است.

این دو ویژگی مهم حضرت معصومه از شهر قم یک شهر مهم مذهبی و علمی بی نظیر در دنیا ساخته است که مردم از تمام کشورها و ملت های جهان برای تحصیل در این شهر حضور دارند و به کسب علوم آل محمد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ با عشق وافر و زاید الوصف اشتغال دارند.

در پرتو توجهات و فیوضات حضرت فاطمه معصومه ـ علیها السلام ـ علوم اسلامی در این شهر رشد و گسترش بی نظیر در طول تاریخ یافته و عالمان بزرگی در دامن معنویت این بقعه مطهر و آسمانی تربیت شده۶ هر یک از عالمان تربیت شده در فضای معنوی شهر قم در هر نقطه از ایران و جهان استقرار یافته اند. نور علم و معنویت را در آن منتشر کرده و بذر علم و تقوی را در دل شیفتگان علم و تقوی نهاده اند. به نحوی که شعاع نورشان تا قیامت درخشش خواهد داشت.

حضرت فاطمه معصومه ـ علیها السلام ـ با فضایل و کرامات محسوس مشتاقان علم و علمای بزرگ را مورد لطف و توجه قرار داده و هیچ حاجتمندی از لطف آن حضرت محروم نبوده است. باب کرامت و بخشش امامت از سوی آن بانوی الهی نیز پیوسته در حال تربیت نفوس کریم است. هر یک از ابعاد شخصیتی آن بانوی مقدس برای دانشمندان یک ویژگی و برتری بخشیده است. درباره کرامات آن بانوی گرامی مراجع عظام و طلاب علوم دینی خاطرات و تجارب ذی قیمتی دارند که اگر تمام آنها به دقت ثبت شود هزاران اوراق را طلایی خواهد کرد.

از دیگر علل برتری حضرت فاطمه معصومه ـ علیها السلام ـ و توجه و علاقه عمومی و اقبال مردم به زیارت آن حضرت، که از توجه ائمه ـ علیهم السلام ـ به آن حضرت برآمده به نحوی که روایاتی از امام صادق و سایر ائمه ـ علیهم السلام ـ درباره فضایل و امتیازات شهر قم وارد شده که رویکرد آنها به وجود مرقد حضرت معصومه ـ علیها السلام ـ در شهر قم است،۷ این روایات در بین مردم توسط علما رواج یافته و توجهات عمومی را به این شهر معطوف داشته است.

امام رضا ـ علیه السلام ـ که در ایران حضور داشت بر اساس برخی از روایات در قم حضور یافته و قبر خواهر کریمه اش را زیارت و نحوه زیارت و آثار و برکات آن را به مردم تبیین فرموده، نظیر روایتی که سعد قمی از امام نقل کرده که هر کس او را (معصومه) با شناخت و معرفت زیارت کند، پاداش معنوی آن معادل بهشت است.۸ زیارتنامه ای که حضرت معصومه ـ علیها السلام ـ دارد مأثور است، چون امام رضا ـ علیه السلام ـ آن را به مردم تعلیم و آموزش داد، که شاید بیشتر امامزادگان چنین متن زیارتی معتبر نداشته باشند. از این روی شهر قم همواره امتیازات و ویژگی خاص داشته و دارد و تمام امتیازات معنوی و فرهنگی که در این شهر وجود دارد مرهون وجود این بانوی بسیار کریم است.

دلایل دیگر:

در میان امام زادگان ایران و شهرقم و فرزندان حضرت امام موسی (علیه السلام) که نورافشانی می‌کنند، ماه تابانی که همه آنها را تحت‌الشعاع انوار درخشان خود قرار داده ، تربت پاک شفیعه محشر، کریمه اهل بیت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ دخت گرامی موسی بن جعفر، حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ می‌باشد.

حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ از جهت شخصیت فردی و کمالات روحی در بین فرزندان موسی بن جعفر ـ سلام الله علیها ـ بعد از برادرش، علی بن موسی الرضا ـ علیه السّلام ـ در والاترین رتبه‌ جای دارد. این در حالی است که شیخ مفید و دیگران فرزندان دختر امام کاظم ـ علیه السّلام ـ حداقل هجده تن بوده‌اند و فاطمه در بین این همه بانوی مکرمه سرآمد بوده است.۹

حاج شیخ عباس قمی درباره دختران موسی بن جعفر می‌نویسد: «برحسب آنچه به ما رسیده، افضل آنها سیده جلیله معظمه، فاطمه بنت امام موسی ـ علیه السّلام ـ معروف به حضرت معصومه است».۱۰

اما شیخ محمد تقی تستری در «قاموسی الرجال» فضیلت وی را نه تنها در بین دختران،‌ بلکه پسران حضرت غیر از امام رضا ـ علیه السّلام ـ بی‌نظیر می‌داند و می‌نویسد: «در میان فرزندان امام کاظم ـ علیه السّلام ـ با آن همه کثرتشان، بعد از امام رضا ـ علیه السّلام ـ کسی هم‌شأن حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ نیست.»۱۱

بی‌گمان این نحوه اظهار نظرها و نگرش به شخصیت فاطمه دختر موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ بر برداشتهایی استوار است که از متن روایات وارده از ائمه به دست آمده است. روایاتی که مقامهایی را برای فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ برشمرده‌اند مقامی که نظیر آن را برای دیگر برادران و خواهران وی ذکر نکرده‌اند و به این ترتیب نام فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ را در شمار زنان برتر جهان قرار داده‌اند.

حال به طور اختصار به بررسی بعضی از خصوصیاتی که آن حضرت را از دیگر امام‌زادگان جدا می‌کند می‌پردازیم.

۱ . شرافت خانوادگی: تأثیر شخصیت پدر و مادر در روح و جسم فرزندان را نمی‌توان انکار کرد. این تأثیرپذیری در وجود فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ از برجستگی خاصی برخوردار است.

آن حضرت از هر دو طرف (پدر و مادر) فضایلی را به ارث برد که تنها برادرش علی بن موسی الرضا ـ علیه السّلام ـ آنها را به صورت کامل در خود جمع کرده بود و به نظر می‌رسد بتوان سربرتری شخصیت والای فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ بر دیگر فرزندان حضرت موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ را در همین نکته یافت که فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ مانند برادرش از هر دو طرف پاکیزه‌ترین خصال و ویژگیها را به ارث برد با وجود بانوان دیگری در خاندان امام کاظم ـ علیه السّلام ـ گویی «نجمه» ستاره پر نور بانوان امام کاظم است که به سان پرفروغ‌ترین ستاره‌ها می‌درخشد و به راستی که تمام فروغش را به دو پاکیزه گوهرش، علی بن موسی الرضا ـ علیه السّلام ـ و فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ منتقل کرد.۱۲

مطالعه سیره ائمه گواهی می‌دهد که طهارت و پاکی مادر شرط اساسی برای گزینش مادران امامان بوده است و سعادتی که نصیب فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ شده این بود که مادرش، مادر امام رضا ـ علیه السّلام ـ نیز بود؛ لذا از هر آلودگی در هر اندازه‌اش به دور ماند.۱۳

۲ . شفاعت گسترده: بالاترین جایگاه شفاعت از آن رسول گرامی اسلام است،۱۴ اما دو تن از بانوان خاندان رسول مکرم شفاعت گسترده‌ای دارند که بسیار وسیع و جهان شمول است و می‌تواند همه اهالی محشر را فرا گیرد: ۱ . خاتون محشر، صدیقه اطهر، حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ ۲ . شفیعه روز جزا حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ

در مورد شفاعت گسترده حضرت فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ طبق احادیث منقول از اهل سنت و شیعه هیچ شکی نیست. اما در مورد حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ از جهت گستردگی شفاعت، هیچ‌کس ـ حداقل هیچ بانویی ـ به شفیعه محشر معصومه نمی‌رسد،‌که امام جعفر صادق ـ علیه السّلام ـ در این رابطه می‌فرماید: «تدخل بشفاعتها شیعتنا الجنه باجمعهم» با شفاعت او همه شیعیان ما وارد بهشت می‌شوند.۱۵

۳ . و ده‌ها ویژگی دیگر: مثل عصمت، محدثه بودن، ورود زیارتنامه مخصوص، و ... باعث شده که حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ از دیگر امام‌زادگان پیشی گیرد.۱۶ و همچون ستاره‌ای درخشان در این آسمان بدرخشد و صاحب شأن و مقام خاصی بشود همان‌طوری که امام رضا ـ علیه السّلام ـ در فقره‌ای از زیارتنامه آن حضرت می‌فرماید:‌ «فان للک عند الله شانا من الشان»۱۷ یعنی تو در محضر الهی شأن و منزلت وصف‌ناپذیری داری، که بر خاک‌نشینان این عالم قابل تصور نیست و تنها خدا و پیامبر و اوصیاء طاهرینش بر آن واقفند

.

پی نوشت ها:

۱ . سوره بقره.

۲ . شیخ عباس قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۳۷۶، ماده قم.

۳ . مهدی پور، علی اکبر، زندگانی کریمه اهلبیت، قم، نشر حاذق، چاپ اول، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۵ به نقل از کشف اللئالی.

۴ . حسن بن محمد بن حسن قمی، تاریخ قم، قم، آستانه مقدسه، چاپ اول، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۰.

۵ . خواجوی، محمد، ترجمه مفاتیح الغیب، تهران، نشر مولی، چاپ اول، ۱۳۶۳ش، ص۱۲۲.

۶ . حکیمی، محمد، حضرت معصومه و شهر قم، قم، نشر دفتر تبلیغات، چاپ دوم، ۱۳۷۶ش، ص۴۷.

۷ . مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، دارالوفاء، ۱۴۰۴ق، ج۹۹، ص۲۶۷.

۸ . حرعاملی، وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۵۷۶؛ بحارالانوار، همان، ج۴۸، ص۳۱۶ به نقل از شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا.

۹ . صدوق، عیون‌الاخبار، موسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، ج ۱، ص ۱۴؛ شیخ مفید، الارشاد، دارالمفید، ج ۲،‌ص ۲۴۴.

۱۰ . شیخ عباس قمی، منتهی‌الامال، انتشارات هجرت، ج ۲، ص ۲۷۳.

۱۱ . ر.ک: مجله کوثر، شماره ۳۳،‌ شخصیت‌حضرت معصومه.

۱۲ . کلینی، اصول کافی، چاپ مکتبة الصدوق، تهران، ج ۱، ص ۴۷۷.

۱۳ . طبرسی، اعلام الوری، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ص ۳۰۲.

۱۴ . سوره بقره، آیه ۲۵۶.

۱۵ . سفینة البحار، شیخ عباس قمی، کتابخانه سنائی، تهران، ج ۲، ص ۳۷۶.

۱۶ . طبق حدیثی از امام رضا ـ علیه السّلام ـ لقب حضرت به حضرت فاطمه دادند و این دلالت بر عصمت و پاکی آن حضرت دارد. طبق نقل علامه امینی در الغدیر، حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ ناقل حدیث از اجداد خود بوده است از این روی به وی محدثه می‌گویند. (علامه امینی، الغدیر، ج ۱، ص ۱۹۶).

۱۷ . علامه مجلسی، بحارالانوار،‌مؤسسة الوفاء، بیروت، ج ۱۰۲، ص ۲۶۶